یهودی‌ها برای توسعه به مشهد آورده‌شدند
محمد نظرزاده| شاید این روزها دیگر نتوان فردی از قوم یهود را در مشهد پیدا کرد، اما روزگاری یهودی‌ها برای خودشان در این شهر محله‌ای داشتند و بخش بزرگی از رونق شهر را رقم می‌زدند.
اصلا به خاطر همین رونق و ثروتشان نادرشاهِ عاشق توسعه شهر و گسترش تجارت، تصمیم گرفت برای نخستین‌بار آن‌ها را وارد مشهد کند تا این شهر توسعه یابد. با همین هدف به دستور نادر آن‌ها در جنوب شرقی حرم در عیدگاه ساکن شدند و، چون جدید بودند، مردم مشهد نام محل زندگی آن‌ها را جدید و جهود گذاشتند.
یهود‌های عیدگاه با ثروتی که داشتند، شروع کردند به ساخت خانه، حمام، تجارت‌خانه و موارد مشابه که امروز بنای تعدادی از آن‌ها همچون سرای عزیزا... اف، گرمابه اسلام، خانه ننه‌جان و ... همچنان پابرجاست.
بیشتر آن‌ها تاجر بودند و خانواده‌دوست که با همین مشخصه خیلی زود جمعیتشان در مشهد افزایش یافت، اما برخی حواشی زندگی آنان باعث شد تا مسلمانان آن‌ها را خودی ندانسته و جنگ و اختلاف را با آن‌ها از زمان محمدشاه شروع کردند تا اینکه یهود‌ها بعد از جنگ جهانی دوم این شهر را برای همیشه ترک کردند. آنچه می‌خوانید تاریخ‌نگاری حضور و پایان زندگی قوم یهود براساس اسناد قدیمی در مشهد است.
یهود‌های قزوین، مشهدی شدند
در سال ۱۷۳۰ میلادی (۱۱۴۲ قمری) اولین بار نادرشاه به خاطر علاقه‌ای که به توسعه شهر‌ها و گسترش تجارت داشت، ۱۰۰ خانواده از یهودیان را به منظور آبادی مشهد از قزوین به این شهر آورد. به دستور نادر، آن‌ها در مجاورت محله عیدگاه در نزدیکی حرم مطهر ساکن شدند.
بیشتر آن‌ها که از ثروتمندان یهود محسوب می‌شدند، کار خریدوفروش و معامله را در این شهر شروع کردند و به تدریج در کوچه و بازار با توده مردم آشنا شدند و مشهدی‌ها آن‌ها را تاجر می‌خواندند. به مرور که تعداد‌شان بیشتر شد، کدخدایی هم در بین خودشان انتخاب کردند که نامش ملامهدی بوده‌است.
آیا یهودی‌های مشهد مسلمان شدند؟
مسلمان‌های مشهد، یهود‌ها را با همه ثروت و منفعت مالی که در توسعه شهرشان داشتند، بازهم خودی نمی‌دانستند. به همین دلیل سر اختلاف با آن‌ها افتادند. از حادثه‌های مهم تاریخی هم که باعث کشته‌شدن ۲۰۰ یهودی در مشهد شد، حمله مردم مشهد به یهود‌ها در دوران سلطنت محمدشاه قاجار بود.
آن‌طور که رضا‌قلی‌خان هدایت در اسناد نقل کرده‌است «در سال ۱۲۵۵ هجری قمری، در روز عاشورا چند نفر از کودکان یهود، کله سگی را بر سر چوبی کرده و العیاذ بِا... بعضی کلمات کفرآمیز بر زبان می‌گفتند و بازی می‌کردند.
این خبر در روضه مطهره به گوش مردم می‌رسد و آن‌ها هم به خانه یهودیان حمله کرده و حدود ۲۰۰ نفر از آنان را می‌کشند و حتی اثاث خانه‌ها را هم به غارت می‌برند. بعد از این داستان‌ها طایفه یهود زبان به کلمه طیبه شهادت گشوده و حاجی میرزا موسی خان همه آن‌ها را مسلمان کرد. کودکانشان را هم به مکتب مشترک با شیعه‌ها فرستاد و بعد از مسلمان شدنشان، اموالشان را هم برگرداند.»
البته داستان دیگری هم در حمله به قوم یهود در اسناد نوشته شده‌است که براساس آن مردم خشمگین در عید قربان به یهودی‌های این شهر حمله کرده‌اند. آن‌طور که نقل شده، در روز عید قربان مردی یهود که مبتلا به بیماری پوستی بوده، بنابر تجویز پزشک عامی، سگی را کشته و دستش را برای درمان در امعاء و احشاء آن می‌گذارد.
چون این عمل مصادف با روز عید قربان بود، از سوی مسلمانان اهانت تلقی شده و فتنه‌ای سر این موضوع بر پا می‌شود. عموم اهالی به محله یهودیان حمله کرده و کشتار و غارت اموال آن‌ها شروع می‌شود.
پی این واقعه یهودی‌های مشهد به ظاهر مسلمان و به نام جدیدالاسلام مشهور می‌شوند. این تازه مسلمان‌شده‌ها پس از این ماجرا مراسم مذهبی خود را پنهان انجام می‌دادند و برای اینکه حضور خود را نشان دهند، گاهی عده‌ای را به مساجد مسلمان‌ها می‌فرستادند.
داستان محمدی‌کردن کودکان مسلمان توسط یهود‌ها
هجوم به یهودی‌های عیدگاه بار دیگر نیز طی روز‌های ٢٧ و ٢٨ فروردین ١٣٢٥ در تاریخ معاصر مشهد تکرار شد. این واقعه که بسیاری از افراد مسن و سالخورده محله عیدگاه آن را به‌خاطر می‌آورند، از این قرار است که توپ چند کودک مشغول بازی به بانویی کلیمی اصابت می‌کند. آن خانم دست کودک را گرفته و به قصد شکایت پیش مادرش می‌برد.
شخصی در بین راه کشمکش کودک با زن کلیمی را می‌بیند و فریاد می‌زند که آهای مردم این زن بچه را می‌برد که محمدی کرده و بکشد. عده‌ای به او می‌پیوندند و بچه را از چنگ زن می‌رهانند. با گسترش خبر، مردم از اطراف جمع شده و با حمله به محله جدید‌ها عده‌ای از یهودیان را مجروح می‌کنند.
چون پلیس کاری از پیش نمی‌برد، آیت‌ا... نهاوندی با وجود کهولت سن در محل غوغا حاضر می‌شود و جمعیت را متفرق می‌کند. با اطلاعیه‌ای که آیت‌ا... حاج میرزا حسین فقیه سبزواری و آیت‌ا... حاج شیخ علی‌اکبر نهاوندی صادر می‌کنند، ماجرا فیصله پیدا می‌کند. بعد از پخش شدن این خبر بسیاری از والدین تا مدت‌ها کودکان خود را از حضور در محله یهودی‌ها منع کرده بودند و آن‌ها را از محمدی‌شدن به دست یهود‌ها می‌ترساندند.
یهود‌ها بیشتر از زیرزمین تردد می‌کردند
بنا‌های باقی‌مانده از دوران سکونت یهود‌ها در مشهد زیرزمین‌های فراوانی دارد که نشان می‌دهد آن‌ها بیشتر از زیرزمین تردد می‌کردند تا امنیتشان حفظ شود و در زمان‌هایی هم که به خطر می‌افتند با هم ارتباط بگیرند.
البته نومسلمانان یهود در محیط کار با مردم بومی منطقه ارتباط داشتند، اما از نظر مسکن و رفع نیاز‌های خود تقریبا محله متمایزی داشتند که کوچه جدید‌ها (محمدیه و سروش)، کوچه عباسقلی‌خان و قسمتی از راسته عیدگاه از مراکز عمده تجمع و سکونت یهودیان در اطراف حرم مطهر بود.
گرمابه اسلام؛ حمام یهودی باقی‌مانده برای مسلمان‌ها
بنا‌های مختلفی از یهودی‌های مشهد با قدمتی حدود یک‌قرن در اطراف حرم باقی مانده‌است. یکی از آن‌ها حمام کهنه جهودهاست. این حمام در کوچه جدید‌ها روبه‌روی مسجد قفلگر‌ها قرار دارد. بقایای آن هم اکنون باقی است. حمام نو جهود‌ها با نام گرمابه اسلام در کوچه عباسقلی‌خان دیگر حمام یهودهاست که همچنان فعال است.
قصابی جهود‌ها در کوچه جدید‌ها (سروش) قرار داشت که در حال حاضر تبدیل به سرای موحدیان شده‌است. دربند جهود‌ها کوچه‌ای بن‌بست با گذر‌های فرعی است که در ابتدای کوچه جدید‌ها (محمدیه) قرار دارد.
این قسمت با کوچه‌های پر پیچ و خم و وسعت زیاد، حدود ده‌ها خانه یهودی‌نشین را در خود جای داده بوده‌است. محل تقاطع کوچه‌های جدید‌ها (محمدیه و سروش) و عباسقلی‌خان معروف به حیطه جهودهاست. به گفته افراد مسن محله، این مکان زمانی با حضور یهود‌ها بازار پر رونقی بوده‌است.
تاجرخانه یهودی‌ها همچنان فعال است
سرای عزیزا... اف بنا به گفته اهالی مسن محل، متعلق به یک تاجر یهودی روسی‌الاصل به نام عزیزا... اف بوده‌است. در سقف راهروی ورودی اصلی آن از سمت کوچه عباسقلی‌خان، نام حاج غلامحسین سالم مشهدی و سال ١٣٤٧ هجری قمری مشاهده می‌شود.
به احتمال زیاد بنا در این سال توسط وی با عنوان محلی برای صادرات انواع محصولات ساخته شده. مطلعین می‌گویند حدود نیم قرن پیش که بازار تجارت در این ناحیه رونق داشت، در این مکان پوست قره گل، پشم، کرک، پنبه و… توسط افراد مختلف به‌خصوص یهودیان مبادله می‌شد. وجود ترازوی بزرگ آهنی در داخل صحن سرا یادگار این زمان است.
از نظر معماری بنا هم از آجر و ملات گچ و خشت و گل با دیوار‌های قطور و حجره‌هایی در اطراف آن ساخته شده. سطح حیاط پایین‌تر از کوچه است. به همین دلیل در حالی که از داخل حیاط ۳ طبقه است، از خارج آن به صورت ۲ طبقه به نظر می‌رسد. حیاط اصلی و مرکزی، بزرگ و یک حیاط فرعی کوچک‌تر در بخش شرقی آن قرار دارد.
این محوطه به‌وسیله یک در کوچک با گذر مجاور مرتبط است. فضا‌هایی که با حیاط کوچک‌تر ارتباط دارند، حالت خصوصی‌تری به خود گرفته‌اند؛ بنابراین تقسیم سرا به دو بخش اندرونی و بیرونی به وضوح دیده می‌شود. این بنا در سال ١٣٨١ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ٤٠٣٠ به ثبت آثار ملی درآمده‌است.
یهودیان از مشهد رفتند
پس از جنگ جهانی دوم و اشغال فلسطین توسط صهیونیست‌ها، یهودیان مشهد به تدریج به شهر‌ها و کشور‌های دیگر مهاجرت کردند.
* این گزارش پنجشنبه ۱۳ دی ۱۳۹۷ در شماره ۳۰۹ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
ماجرای عشق رابعه خانم و ساخت بیمارستان منتصریه 
شریعتی؛ محله‌ای به‌یاد سقراط خراسان 